Zasadniczym objawem upośledzenia umysłowego jest istotnie niższy od przeciętnego ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego występujący łącznie z istotnymi ograniczeniami w zakresie funkcjonowania przystosowawczego, a przynajmniej w zakresie dwóch spośród sprawności:
- porozumiewania się,
- troski o siebie,
- sprawności społeczno - interpersonalnej,
- korzystania ze środków zabezpieczenia społecznego,
- kierowania sobą,
- wykonywania pracy,
- sposobu organizowania czasu wolnego oraz troski o zdrowie i bezpieczeństwo.
Stopnie upośledzenia:
- Lekkie I.I.= 52 - 67
- Umiarkowane I.I.= 36 - 51
- Znaczne I.I.= 20 - 35
- Głębokie I.I.= 0 - 19
Upośledzenie umysłowe uwarunkowane jest wieloma przyczynami i powinno być traktowane jako skutek różnych patologicznych procesów prowadzących do uszkodzeń w ośrodkowym układzie nerwowym.
W diagnostyce upośledzenia umysłowego istnieją dwa podejścia:
- Diagnoza psychometryczna - opiera się wyłącznie na uzyskanym wyniku badań ilorazu inteligencji lub też ilorazie dojrzałości społecznej, bez uwzględnienia całokształtu badań.
- Diagnoza kliniczna - opiera się na całokształcie badań psychologiczno - pedagogiczno - lekarskich, wybiegających znacznie poza dane testowe (wywiad, obserwacja, badanie tempa uczenia się, cech osobowości).
Metody diagnozowania inteligencji:
- Psyche Cattel Infant Inteligence Scale - służy do pomiaru inteligencji dzieci od 1 roku do 30 miesięcy oraz starszych dzieci upośledzonych umysłowo, bada reakcje na przedmioty, bodźce dźwiękowe, umiejętność wykonywania prostych zadań.
- Skala Stanford ? Bineta - służy do pomiaru inteligencji dzieci od 2 lat, młodzieży i dorosłych (posiada cztery wersje). Umożliwia pomiar zdolności rozumowania, percepcji wzrokowo - ruchowej, rozumienia arytmetycznego, pamięci i koncentracji, wnioskowania.
- Skala Wechslera - przeznaczona dla dzieci w wieku 3,10 do 6,6 lat. Składa się ze skali słownej (wiadomości, rozumienie, arytmetyka, podobieństwa, słownik i test zastępczy: pamięć zdań) i wykonawczej (braki w obrazkach, domek zwierząt, klocki, figury geometryczne, labirynty). Dla dzieci od 5,0 do 15,11 również składa się ze skali słownej (wiadomości, rozumienie, arytmetyka, podobieństwa, słownik, pamięć cyfr) oraz wykonawczej (braki w obrazkach, porządkowanie obrazków, klocki, symbole figur i cyfr, labirynty. Istnieje również wersja dla dorosłych i młodzieży od 16 lat. Skala pozwala ustalić czy mamy do czynienia z globalnym, równomiernym upośledzeniem, czy z parcjalnymi deficytami, czy też uszkodzeniem mózgu.
- Skala Grace Arthur - służy do pomiaru poziomu sprawności intelektualnych osób słyszących i głuchych w wieku od 5 do 59 lat.
- Skala Leitera - służy do badania upośledzenia słuchu, jak i osób słyszących w wieku od 2 do18 lat.