Mowa jest istotnym czynnikiem warunkującym rozwój psychiczny człowieka, jak również regulującym jego stosunki z otoczeniem. W literaturze bardzo wyraźnie podkreśla się wzajemne uwarunkowania rozwoju mowy dziecka z jego rozwojem psychicznym i motorycznym. Dlatego też zaburzenia rozwoju mowy rozpatruje się na tle ogólnego rozwoju psychofizycznego dziecka.

Istota zaburzeń mowy u upośledzonych umysłowo polega na występowaniu na ich tle opóźnionego rozwoju mowy, który towarzyszy wszystkim zaburzeniom. Opóźniony rozwój mowy (ORM) jest to istotnie niższa sprawność językowa, powstała w okresie kształtowania się mowy dziecka i spowodowana wieloma czynnikami. Podstawowy symptom ORM to znaczne opóźnienie pojawiania się poszczególnych stadiów rozwoju mowy. ORM jest ściśle skorelowany z głębokością upośledzenia umysłowego.

U dzieci upośledzonych umysłowo występują te same zaburzenia mowy co u dzieci z normą intelektualną. Zaburzenia te często występują w postaci sprzężonej (wielorakiej). Ta złożoność zaburzeń mowy u dzieci upośledzonych umysłowo sprawia, że terapia jest bardzo trudna.

Etiologia i rodzaje zaburzeń mowy dzieci upośledzonych umysłowo.

W analizie etiologii zaburzeń mowy i upośledzenia umysłowego Z. Tarkowski wyróżnia następujące relacje:

• zaburzenia mowy i upośledzenie umysłowe mają różną etiologię,
• zaburzenie mowy i upośledzenie umysłowe mają wspólną etiologię,
• upośledzenie umysłowe jest przyczyną zaburzeń mowy,
• zaburzenia mowy stanowią przyczynę upośledzenia umysłowego.

T. Gałkowski wymienia wiele czynników zaburzeń mowy u upośledzonych umysłowo. Mają one charakter neuropatologiczny, psychologiczny i społeczny.

Jedną z częstszych przyczyn zaburzeń mowy u dzieci upośledzonych umysłowo według autora jest nieprawidłowa budowa narządów artykulacyjnych.

Spośród innych czynników istotne są deficyty poznawcze oraz ograniczenia abstrakcyjnego myślenia, stanowiące podstawę budowania złożonych wypowiedzi zdaniowych. Często też przyczyną zaburzeń mowy są braki w zakresie sfery ruchowej, które powodują ograniczenia w ruchach dowolnych warg, języka oraz koordynacji tych czynności.

T. Gałkowski podkreśla również rolę czynników psychologicznych mających duży wpływ na mowę. Są to właściwe motywacje do porozumiewania się, krótkotrwała pamięć słuchowa, ograniczenia myślenia abstrakcyjnego, wpływy środowiska kulturalnego, rodzinnego i czynniki emocjonalne.

Zdaniem Z. Tarkowskiego mowę upośledzonych umysłowo wyróżnia zjawisko wielorakich (sprzężonych) zaburzeń mowy. Przyczyną tego bywają anomalie anatomiczne (np. podniebienie gotyckie, rozszczepy, nieprawidłowa budowa języka, wady zgryzu). Na frekwencję zaburzeń mowy znaczący wpływ ma etiologia zaburzenia umysłowego. Częściej występują one u dzieci z chorobą Downa i dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym niż u dzieci upośledzonych zaniedbanych pedagogicznie.

Częstość występowania zaburzeń mowy u upośledzonych umysłowo obniża się wraz z wiekiem, co jest prawdopodobnie efektem dojrzewania, uczenia się i terapii logopedycznej.

Badania prowadzone przez E. Minczakiewicz wskazują, że około 34% ogółu uczniów szkół specjalnych dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim ma różnorodne wady wymowy.

Na podstawie analizy wyników stwierdzono, że wady wymowy o wiele częściej występowały u chłopców (68,1%) niż u dziewcząt (31,9%) i były u chłopców bardziej różnorodne i złożone niż u dziewcząt. Badania wykazały również, że najwyższy wskaźnik wad mowy charakteryzuje uczniów najmłodszych i powoli spada wraz z wiekiem życia i zdobywania doświadczeń szkolnych. Odnotowano również, że najbardziej podatne na zaburzenia są głos i artykulacja. Zaburzenia te często są wynikiem wrodzonych wad anatomicznych obwodowych narządów mowy.

Literatura:

Z. Tarkowski, Zaburzenia mowy u dzieci upośledzonych umysłowo, W: Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki, red. T. Gałkowski i G. Jastrzębowska, Opole 2001.

T. Gałkowski, Wybrane problemy rozwoju mowy dzieci upośledzonych umysłowo. W: Wybrane zagadnienia z psychologii dziecka upośledzonego umysłowo, Red. Z. Sękowska, UMCS, Lublin 1983.

E. Minczakiewicz, Z badań nad zaburzeniami mowy u dzieci upośledzonych umysłowo. W: J.Pańczyk (red.): Z zagadnień oligofrenopedagogiki, WSPS, Warszawa 1989.