Dla prawidłowego rozwoju mowy istotną rolę pełni percepcja słuchowa. Podstawą odbioru mowy, jak również mechanizmu czytania oraz pisania ze słuchu, jest identyfikacja i różnicowanie bodźców, a następnie powiązanie ich z określoną treścią.
Percepcja dźwięków mowy jest procesem złożonym, Dokonując jej analizy Z. Kurkowski wymienia następujące funkcje:
- Recepcję dźwięków mowy - polegającą na dostrzeżeniu działania bodźca lub tego, że bodziec przestał działać (jest to funkcja podstawowa - potocznie określana terminem "słyszenie", a odpowiada za nią analizator słuchowy angażujący niskie piętra CUN); efektem jest powstawanie wrażeń słuchowych (mówimy tu o tzw. słuchu fizjologicznym);
- Rozróżnianie (i utożsamianie) dźwięków mowy
- rozpoznawanie co najmniej dwóch wrażeń (odmiennych fonologicznie) jako różnych; funkcja ta określana jest mianem słuchu mownego (fonematycznego); wyszczególnić tutaj należy:
- słuch fonemowy - odróżnianie/utożsamianie dwóch wypowiedzi różnych/takich samych fonologicznie,
- słuch fonetyczny - odróżnianie różnych głosek stanowiących tę samą klasę głosek (fonem),
- słuch prozodyczny - różnicowanie elementów prozodycznych wypowiedzi (akcent, melodia, rytm),
- analizę i syntezę głoskową/sylabową - umiejętność świadomego wyróżniania głosek/sylab w wypowiedzi (z zachowaniem ich kolejności) i łączenia głosek/sylab w całość brzmieniową.
- Pamięć słuchową wypowiedzi , przede wszystkim wyrazów i struktur prozodycznych - istotną rolę w procesie percepcyjnym pełnią tworzone wzorce słuchowe wyrazów, ale również wzorce słuchowe struktur prozodycznych; pamięć słuchowa umożliwia przywołanie wyobrażeń dźwięków mowy;
- Asocjację dźwięków mowy - przede wszystkim jest to umiejętność kojarzenia wzorców słuchowych wyrazów z odpowiednimi pojęciami, przypisywania znaczeń wypowiedziom, a co za tym idzie tworzenie się odmiennych reakcji na rozróżnialne bodźce;
- Lateralizację percepcji dźwięków mowy - liczne badania naukowe nad asymetrią funkcjonalną mózgu potwierdzają prawouszną dominację w percepcji dźwięków mowy;
- Kontrolę słuchową wypowiedzi - percepcja słuchowa własnych wypowiedzi angażuje w różnym stopniu wymienione wyżej funkcje przy jednoczesnym zaangażowaniu struktur mózgu odpowiedzialnych za procesy ekspresyjne.
Percepcja mowy jest więc procesem złożonym, w którym biorą udział: słuch fizjologiczny, słuch fonematyczny, pamięć słuchowa, umiejętność kojarzenia wzorców słuchowych wyrazów z odpowiednimi pojęciami.
G. Demel pisze: "W procesie rozwoju mowy w grę wchodzi nie tylko ostrość słuchu, ale też zdolność różnicowania dźwięków, ich analizy i syntezy w korze mózgowej, czyli tzw. słuch fonematyczny"
Pojęciem słuch fonematyczny posługują się różne dziedziny nauki: medycyna, psychologia, logopedia, pedagogika.
W literaturze można spotkać określenia słuch fonematyczny, słuch mowny, percepcja fonematyczna, słuch fonemowy. Traktowane są one synonimicznie.
B. Rocławski podaje definicję: "Słuch fonemowy jest to zdolność do kwalifikowania wyróżnionych z potoku mowy głosek jako przynależnych do określonych, fonologicznie zdeterminowanych klas głosek."
Z kolei słuch fonetyczny definiuje jako zdolność odróżniania głosek i zjawisk prozodycznych.
I. Styczek określa słuch fonematyczny jako umiejętność rozróżniania najmniejszych elementów składowych wyrazów, czyli fonemów (np. b od p). Umiejętność ta, zdaniem tejże autorki, umożliwia rozróżnianie wyrazów, które zbudowane są z fonemów danego języka.
Według M. Klimkowskiego słuch fonematyczny jest psychofizyczną zdolnością do rozróżniania dźwięków mowy w oparciu o cechy fonetyczne języka. Nie różnicowanie fonemów powoduje bardzo istotne zakłócenia w procesie komunikacji słownej, przede wszystkim są to zakłócenia w rozumieniu mowy. Wyższym poziomem odbioru mowy będącym już aktem intelektualnym, jest - zdaniem tego autora - analiza i synteza słuchowa, tj. wydzielanie wyrazów ze zdań, sylab z wyrazów oraz dźwięków z sylab i wyrazów.
Analizując proces rozwoju słuchu fonematycznego należy zwrócić uwagę na zagadnienia rozwoju umiejętności różnicowania słuchowego oraz analizy i syntezy słuchowej. Procesy te decydują bowiem o właściwej percepcji dźwięków.
Na podstawie badań własnych i współpracowników B. Rocławski stwierdza, że słuch fonemowy zaczyna się kształtować w trzecim kwartale życia, a w wieku dwóch lat jego stan pozwala na fonologicznie poprawne kwalifikowanie prawie wszystkich starannie artykułowanych głosek.
Zdaniem M. Przetacznikowej w czwartym kwartale życia zaczyna rozwijać się słuch fonematyczny, czyli specjalna wrażliwość słuchowa, co stwarza podstawy do naśladowniczego odtwarzania zarówno dźwięków mowy, jak i całych wyrazów.
Na podstawie dobrze rozwiniętego słuchu fonemowego rozwijają się operacje świadomej analizy i syntezy słuchowej, stanowiące ważny mechanizm czytania i pisania. Procesy analityczno-syntetyczne nie rozwijają się spontanicznie. Dla dzieci są to operacje bardzo trudne ze względu na swój abstrakcyjny charakter.
Podstawową umiejętnością wykorzystywaną w nauce pisania jest analiza fonemowa, natomiast w nauce czytania synteza. Z badań wynika, że synteza jest dla dzieci łatwiejsza i umiejętność syntezy zdobywają wcześniej. Analiza jest wprost zależna od syntezy. Im lepiej jest ukształtowana synteza, tym mniej błędów w analizie.
Z badań B. Rocławskiego wynika, że synteza sylabowa stanowi pomost do analizy i syntezy fonemowej. W języku czynnym dziecka sylaby pojawiają się przed wyrazami, a umiejętność w syntetyzowaniu wyrazów z sylab pojawia się już w końcu pierwszego roku życia. W drugim roku życia dziecko potrafi także uzupełnić brakującą sylabę końcową.
Jednym z najbardziej uchwytnych przejawów zaburzeń słuchu fonematycznego w dzieciństwie jest opóźnienie rozwoju mowy, zaburzenia mowy, a także specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu ze słuchu.
Objawy zaburzeń słuchu fonematycznego:
- trudności w rozumieniu bardziej złożonych poleceń słownych
- trudności w zapamiętaniu, powtarzaniu trudnych wyrazów i dłuższych zdań
- trudności w dokonywaniu syntezy wyrazu
- trudności w pisaniu ze słuchu dłuższych wyrazów
- trudności w czytaniu całych wyrazów metodą literowania
- często mały zasób słów, agramatyzmy, prymitywne, proste zdania w opowiadaniu
- zniekształcanie wyrazów w dyktandzie
- trudności w pisowni wyrazów ze zmiękczeniami
- kłopoty z różnicowaniem j - i
- opuszczanie wyrazów, końcówek wyrazów, elizje nagłosowe i śródgłosowe
- trudności w nauce języka obcego
- trudności w nauce wierszy tabliczki mnożenia, zapamiętania ciągów słownych.
Literatura:
Kurkowski Z., Audiogenne uwarunkowania zaburzeń mowy, w: Audiofonologia Tom X 1997
Demel G., Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa 1988
Rocławski B., Słuch fonemowy i fonetyczny, Gdańsk 1995
Rocławski B., Poradnik fonetyczny dla nauczycieli, Warszawa 1986
Styczek I., Badania i kształcenie słuchu fonetycznego, Warszawa 1982
Klimkowski M., O mechanizmach słuchu fonematycznego i problemie analizy i syntezy słuchowej,
Studio Logopedyczne Lublin 1976
Przetacznikowa M., Uczymy poprawnej wymowy, PWN, Warszawa 1968